Đây là một di tích lăng mộ cổ thời tiền Nguyễn với tên bia đề cỡ chữ Hán khắc to là “Việt cố quý tần tặng Chiêu Nghi Trần phu nhân mộ chí minh” (Bài minh mộ bà phu nhân họ Trần, quý tần cũ được tặng Chiêu Nghi). Theo các nhà nghiên cứu, phu nhân vốn là vợ của chúa Nguyễn Phúc Khoát, quê gốc ở Quảng Bình, sinh năm 1716 và mất năm 1750, sinh hạ được 4 hoàng tử và 2 hoàng nữ. Khu lăng mộ gồm có hai vòng thành, có cổng vòm ra vào, bên trong là ngôi mộ nhỏ hình chữ nhật. Cách vòng thành ngoài một khoảng ngắn là tấm bia cao, dưới có đế bia, diềm bia là các họa tiết hình học đơn giản, trán bia phẳng, có khắc hình chim phụng cách điệu.
 |
|
Di tích lăng Chiêu Nghi Trần Thị Xạ
|
Đặc biệt những chữ Hán khắc trong lòng bia vẫn còn đọc được, nét chữ chân phương, rõ ràng và có cả thảy 883 chữ, mỗi chữ đều là lời lược thuật về cuộc đời, phẩm hạnh và bày tỏ niềm tiếc thương của chúa Nguyễn dành cho bà. Cả bài văn bia là một áng văn hay, trong đó có những đoạn đọc lên làm da diết lòng người, thể hiện được tấm lòng của đấng tôn quân dành cho vợ “...Thương thay! Chất phòng the so phấn, mà không vương cái thói nữ ni, thuở sống chết mất còn, mà chẳng bận chút lòng lo lắng. Thật là một bậc kiệt xuất trong giới nữ lưu vậy. Cùng tiên nữ cung châu xem thắng hội ngồi loan dong ruổi, với thiên tôn sông Hán lánh trần hoàn cởi phượng tung bay. Nếu không thế thì sao châu chìm ngọc nát, quê héo hoa rơi đến vậy ư? Hỡi ôi! Phải ư? Trái ư? Là mộng huyễn ư? Là chớp sét ư? Hoặc hôm nay, hoặc mai sau nữa. Hỡi ôi! Đau đớn thay! Chút tình viếng Từ Huệ mất rồi, thương Phàn Cơ biệt mãi! Trông nhìn tả hữu tưởng nhớ phong nghi. Sắc tặng Chiêu Nghi liệt phu nhân thụy Từ Mẫn, tỏ rõ tấc lòng mến yêu vậy...” (Bản dịch của cụ Lê Nguyễn Lưu). Những lời văn trên thật sâu sắc, nói lên được tình cảm vợ chồng, nó làm người ta dễ dàng liên tưởng tới bài thơ khóc Bằng Phi được cho là của một ông vua khác của triều Nguyễn, vua Tự Đức:“Ới thị Bằng ơi.... đã mất rồi, ới tình ới nghĩa ới duyên ôi! Mưa hè nắng chái, oanh ăn nói. Tối ngõ, sân trưa, liễu đứng ngồi. Đập cổ kính ra tìm lấy bóng, xếp tàn y lại để dành hơi”. Cách thể hiện tuy có khác nhau song cái tình là như một.
Lăng Chiêu Nghi ngoài giá trị sử học, minh chứng cho kiến trúc lăng mộ tiền Nguyễn hiện còn trên đất Huế, ngoài ra nội dung trên văn bia còn mang giá trị văn học, giá trị nhân văn to lớn, nó thể hiện đạo lý vợ chồng và nhân cách sống của con người của thời đại trước cho đến nay vẫn còn nguyên giá trị.