Bất ngờ từ những nghệ nhân
Tháng 7-2009, nhóm nghiên cứu chúng tôi lên kế hoạch điền dã tiếp cận các nghệ nhân Nhã nhạc. Được nhà nghiên cứu Nguyễn Hữu Thông giới thiệu nghệ nhân Phạm Bá Diện ở xã Phong Bình (huyện Phong Điền) vừa phục dựng thành công vở múa cổ “Thái bình thiên hạ”, cũng là người đang nắm giữ những bài bản và bí quyết trình diễn Nhã nhạc, chúng tôi quyết định về thẳng Phong Bình để tìm gặp oong. Đường vắng, nhà dân thưa thớt, băng qua những rú cát ở đầu làng chúng tôi vào nhà người dân sống bên đường hỏi nhà ông Diện. “Ông Diện hay đi đánh nhạc cổ phải không), ông nớ ở làng ni ai cũng biết hết, chú đi thẳng hết đường ni khi mô thấy cổng chào thì rẽ vô đó, nhà ông Diện ở đầu tiên”, người đàn ông khoảng 60 tuổi vừa nói vừa hướng dẫn đường cho chúng tôi.
Buổi trưa, vượt quãng đường khá xa nên khi gặp được nghệ nhân nhóm nghiên cứu chúng tôi ai cũng bơ phờ nhưng vẫn cố trình bày mục đích của chuyến viếng thăm đường đột. Không cần vòng vo ông nói ngay, “Tui làm nghề đánh nhạc cổ lâu lắm rồi. Tui không biết mấy chú tìm hiểu kỹ năng chi nhưng tui có thể biểu diễn để mấy chú xem thử”. Đi thẳng vào nhà trong ông lấy trống và cây đàn có hình dáng giống đàn nhị. Thấy chúng tôi nhìn ngạc nhiên, ông giải thích: “Vì điều kiện kinh tế nên những nhạc cụ này tui tự làm hết, mới nhìn thì thấy lạ chứ thật ra những nhạc cụ này và nhạc cụ trong nhạc cung đình là một”. Suốt ngày hôm đó chúng tôi tha hồ xem ông biểu diễn và những ngày sau này nữa, chúng tôi đã xin phép ở lại nhà ông để ghi âm, quay phim, ký âm... những bài bản Nhã nhạc mà đã lâu lắm rồi ông mới có cơ hội thể hiện bằng tất cả sự tâm huyết, đặc biệt là cách đánh trống bồng trong hệ thống đại nhạc tưởng đã thất truyền. Không ngờ ở một nơi xa xôi lại có người còn nắm giữ được bí kíp của loại hình nghệ thuật Nhã nhạc.
GS Trần Văn Khê - nghệ nhân Trần Kích và GS Tô Ngọc Thanh đang trao đổi về vấn đề bảo tồn Nhã nhạc
Trong suốt hành trình tìm hiểu và ghi lại những bí quyết, những kỹ năng nghề nghiệp của các nghệ nhân, điều khiến chúng tôi xúc động thật sự khi tiếp xúc và ghi lại những tinh hoa nghề nghiệp của nghệ nhân Trần Kích. Vì có quan hệ thực sự thân thiết với gia đình của nghệ nhân Trần Kích, chúng tôi cũng không nhớ là đã bao lần được nghe và xem cụ đánh đàn. Tuy vậy, khi đặt vấn đề với cụ, chúng tôi cũng không biết nên bắt đầu từ đâu. “Thôi kệ, để ông tự nhiên, ưa đánh chi cũng được”, một người trong nhóm nghiên cứu nói. Nghe vậy, nghệ nhân Trần Kích chặn lời: “Không được, mấy đứa bây vẽ tao đánh nhạc để mần (làm) chi, nhạc có nhiều cách đánh, đánh để chơi khác với đánh biểu diễn, nhưng mấy đứa bây mần nghiên cứu thì để tao đánh theo lối đánh cổ cho bây nghiên cứu”. Hú hồn, thật sự chúng tôi muốn ghi âm, quay phim lại những tinh hoa của cụ, nhưng tính nết các cụ nhiều khi cũng rất “chướng”. Nghe cụ nói chúng tôi như mở cờ trong bụng.
Suốt một tuần liền, sáng nào cũng vậy nhóm nghiên cứu chúng tôi tập trung để về nhà cụ ở đường Bạch Đằng (TP Huế). Tất cả các nhạc cụ từ tam, tỳ, nhị, nguyệt cho đến kèn bầu, trống chiến đều được cụ trình diễn cho chúng tôi quay phim và ghi âm. Mỗi cái nhấn, nhá trên phím đàn đều được cụ giải thích cặn kẽ. Cụ nói người đánh đàn phải gửi cái tâm của người nghệ sĩ vào cây đàn. Mỗi tiếng đàn ngân lên người nghệ sĩ không chỉ nghe bằng lỗ tai mà còn phải nghe bằng cả trái tim. Mỗi nốt nhạc được đánh lên người nghệ sĩ nhắm mắt lại vẫn thấy nó vấn vương quanh mình, làm được như thế tiếng đàn mới đúng chất, mới thanh thoát...
Lâu nay, những người nghệ nhân trong lĩnh vực Nhã nhạc luôn có tâm lý giấu nghề, họ chỉ truyền lại cho con cháu trong gia đình, những người ngoại tộc ít có cơ hội để học hỏi. Nhưng khi chúng tôi “gãi đúng chỗ ngứa” nghề nghiệp, họ đã “bung” ra những tuyệt kỹ một thời. Như, nghệ nhân Hồ Đăng Châu với khả năng trình diễn sanh tiền điêu luyện; nghệ nhân Trương Cảnh Hùng thổi sáo réo rắt như tiếng chim phượng hoàng bay về Đại nội trong mùa ngô đồng kết hạt… Tất cả đã cho chúng tôi hiểu rằng, hồn Nhã nhạc vẫn còn đó. Làm thế nào để lưu giữ cho hậu thế những nốt nhạc, những giai điệu mà chúng tôi vừa “thu nhặt” thì vẫn đang là dấu hỏi lớn.
“Kiếp cầm ca” hay những nỗi niềm day dứt
Triều đình nhà Nguyễn cáo chung, Nhã nhạc cũng mất dần môi trường diễn xướng. Các nghệ nhân một thời biểu diễn trong chốn cung đình tản mát và dần quay về dân gian để kiếm sống. Chính nơi đây cũng đã sản sinh ra những hậu thế trong việc biểu diễn nghệ thuật Nhã nhạc. Những ngày cùng ăn, ở với các nghệ nhân chúng tôi nhận thấy những gì còn lại của loại hình này vẫn còn được các nghệ nhân bảo lưu những bí quyết, những ngón nghề, thậm chí là cả những hệ thống bài bản.
Nghệ nhân Trần Kích ( trái) biểu diễn tại chương trình Âm sắc Việt - ảnh Hạnh Nhi
7 năm sau khi Nhã nhạc được UNESCO công nhận, những bí quyết nghề nghiệp trong trình diễn Nhã nhạc họ đang nắm giữ chưa có cơ hội trao truyền, để phô diễn. Ngày chúng tôi đến tìm nhà nghệ nhân Hồ Đăng Châu ở làng Thủ Lễ (xã Quảng Phú, huyện Quảng Điền), ông bận đi thổi kèn cho đám tang ở làng bên cạnh. Quay về thành phố, chúng tôi tìm đến nhà nghệ nhân Nguyễn Đình Vân ở xóm bờ hồ (đường Phan Đăng Lưu) nhưng ông bận đi đánh nhạc cúng cho các chùa chiền ở Huế hơn một tuần nay. Có lẽ vậy mà chúng tôi càng thấm hơn điều mà nghệ nhân Phạm Bá Diện trăn trở: “Buồn lắm chú ạ, tui biết nhiều về kỹ năng biểu diễn Nhã nhạc nhưng lâu nay có ai hỏi đến tui mô”.
Gần một năm, sau lần quay phim, ghi âm chúng tôi trở lại nhà nghệ nhân Trần Kích để hỏi thăm sức khỏe. Ngồi tiếp chúng tôi nhưng cụ không thể đánh đàn cho chúng tôi nghe nữa bởi sức khỏe cụ đã yếu lắm rồi. Nghệ nhân Trần Thảo, con trai của cụ tâm sự: Với mong muốn gìn giữ lại những vốn cổ của Nhã nhạc nên suốt đời cụ vẫn mãi lận đận theo tiếng đàn, là con trai của cụ tôi hiểu được những giá trị của nỗi niềm dây dứt đó, có lẽ vì vậy mà tôi và con trai của tôi cũng sẽ tiếp bước cụ để gắn chặt đời mình với “kiếp cầm ca”.
Ông Trương Tuấn Hải, Giám đốc Nhà hát Nghệ thuật Truyền thống Cung đình Huế, sau nhiều lần cùng đoàn Nhã nhạc đi lưu diễn ở nước ngoài đã tâm sự: “Có đi ra nước ngoài mới thấy thương các nghệ nhân, nghệ sĩ âm nhạc truyền thống của Việt Nam, bởi lẽ chúng ta chưa quí trọng và tôn vinh xứng đáng như người Nhật quí trọng các nghệ sĩ Kịch Nô, người Trung Quốc quí trọng Kinh Kịch…”
Trọng Bình